1. Reize door het aapenland - J.A. Schasz

Onderdeel van de leeslijst: Vier boeken voor 1880.
Dit boek is uitgebracht in 1788.
 
Samenvatting:
Het verhaal gaat over een ik-figuur, die het nalaat zijn te water gevallen vrouw, paard, dienstmeisje en hond te redden, omdat hij niet kan beslissen wie hij het eerst moet redden. Hij vlucht uit zijn dorp en komt terecht in het Aapenland, waar apen als mensen proberen te leven.
Nadat hij bij aankomst zijn dienstmeisje als aap is tegenkomen en door een bavianenleider nr. 17 wordt genoemd, wordt hij door een andere baviaan onderricht over het apenland, suggererend dat de 'ik' vroeger ook een aap is geweest.

Een tijd later komt een vergadering bijeen handelend over het grote project van menswording; de wens van het apendom om mens te worden. Er ontstaan aangaande de realisatie er van twee partijen; de humanitaire groep onder leiding van aap nr. 1, die het innerlijk van de apen wil verbeteren en de cabale groep onder leiding van nr. 5, die alle apen mens wil maken door ze de staart af te hakken.

Sommige apinnen vatten het woord staart op als 'mannelijk geslachtsorgaan'. Ze zouden in plaats van deze af te hakken, liever zien dat er een tweede lid aangezet zou worden. Nr. 1 raadt hen zogenaamd aan een rekest in te dienen teneinde nog een 'zinnebeeldige' staart aan te plakken. Nr. 5 zegt via een handlanger tegen de apinnencommisie beter eerst hun eigenlijke staart af te kappen, anders kunnen ze nooit een mens worden. Op aanraden van nr. 5 controleren de apinnen of nr. 17, 'ik', een staart heeft of niet. Hierop adviseerd de handlanger de apinnen bij hun rekest om afkapping van de eigenlijke staart te verzoeken.

De manipulerende nr. 5 zorgt voor een geschreven rekest en brengt deze tijdens de voortzetting van de vergadering aan nr. 1, die de inhoud hiervan nog niet kent, ter tafel. Nr. 1 schorst de vergadering als hij merkt wat er instaat haaks tegenover zijn mening staat. Er ontstaat ondanks waarschuwingen van nr. 1 over de gevolgen en ruzies tussen echtgenoten een steeds grotere aanhang vóór afkapping van de staart. De 'ik' verteller verwonderd zich over dit enthousiasme.

Bij de voortzetting van de vergadering stelt nr. 1, nu hij dreigt te verliezen, om als proef om de desastreuse gevolgen aan te tonen door bij hemzelf de staart te couperen. In de eerste instantie wordt dit voorstel aangenomen maar later wordt onder invloed van de Vijfianen besloten voor een algemene afhakking. Onder grote vreugde van de apenbevolking wordt de dag en de wijze (de apen hakken in cirkels gezeten de staart van degene voor hen af) van de afhakking besloten. Kermislui uit de mensenwereld horen dit en trekken, bang voor hun winsten (het gebruik van apen bij hun voorstellingen), naar apenland om dit te voorkomen.

Als de afkapping wordt uitgevoerd, bloeden bijna alle apen dood. De Vijfianen druipen af, nr. 1 probeert te redden wat er nog te redden valt. Als de kermislui aankomen, prijzen ze nr. 1 maar voeren ze de Vijfianen weg. Als 'ik' dit met tranende ogen aanziet ontwaakt hij opeens, thuis, samen met zijn vrouw, dienstmeisje, hond en paard. Deze zeggen hem dat hij hoge koorts heeft gehad en heeft gedroomd.

Recensie:

'Reize door Aapenland is representatief voor de Verlichtingsliteratuur'

In ‘Reize door Aapenland’ wordt je meegenomen op een onthutsende en hilarische vlucht naar het apenland. De apen, behorend tot de top van de samenleving en alle genummerd, leggen alle bekende menselijke ondeugden aan de dag. Hun grootste wens is namelijk mens te worden. Maar hoe wordt je zoiets, mens? Daarover moet vergaderd worden! In deze vergaderingen komen twee groepen tegen over elkaar te staan. Aan de ene kant de nummer eenianen, die vinden dat de apen hun innerlijk moeten veranderen om mens te worden, aan de andere kant de nummer vijfianen, die vinden dat alleen het afhakken van hun staart volstaat. Na talloze sessies en afwegen van plussen en minnen, besluiten de apen tot een algeheel afhakken van hun staarten, een zelfverminking die uiteindelijk leidt tot dood en grote chaos.

Dit verhaal is een prachtig imaginair reisverhaal dat eenvoudig, maar duidelijk geschreven is. Daarom past Reize door Aapenland door J.A. Schasz M.D. heel goed in het gedachtegoed van de Verlichting.

Ten eerste is dit verhaal, zoals eerder vermeld, een imaginair reisverhaal. Een dergelijk verhaal kenmerkt zich door het beschrijven van een reis naar een andere wereld. In deze nieuwe wereld is alles anders; de inwoners, de bestuursvorm, de natuur, de cultuur, enzovoorts.

In de 18^e eeuw werd dit genre in Nederland heel erg populair, omdat de auteur op deze manier een andere wereld kon creëren waarin hij zijn visie op goed en kwaad ongestraft kon uitten. In deze tijd was het uit den boze om kritiek te uiten op eigen cultuur en samenleving.

Zo ook ‘Reize door Aapenland’. In dit verhaal beschrijft de schrijver een reis naar het Aapenland. Hij doet alsof deze reis echt heeft plaatsgevonden en Aapenland echt bestaat.

Daarnaast is het verhaal ook nog eens simpel te lezen. Na de eerste 20 bladzijdes weet je al hoe de rode draad door het verhaal gaat lopen. Tijdens de vergadering van de apen krijg je al een vermoeden dat er twee partijen tegenover elkaar komen te staan die strijden om de gunsten van het volk.

In het verhaal zit dus niet veel diepgang. Dit komt doordat auteurs zich in die tijd verheven voelde boven de lezer. Hierdoor onderschatten ze de lezer. In hun ogen is de lezer een halve wilde die verlicht moet worden. Net als bij een klein kind moet je dan simpel beginnen.   

‘nommer zeven, die het Conciliatoir had voorgeslagen, nam toen het woord.

Wanneer men, zegt hij, het afhakken der staarten op zig zelve beschouwt, dan is het eene schreeuwende wreedheid, die de Aapenlijkheid in ’t aangezigt vliegt.

Maar wanneer men in opmerking neemt, dat de opoffering onzer Staarten, de bereiking van dat groote en verheven doeleinde, (de Menschwording), ten gevolge heft, dan is het een kleinigheid, waartoe elke redenlijke Aap greetig besluiten zal.’

Uiteindelijk wint de partij die het mooist kan praten en het best kan manipuleren de gratie van het volk. Zo wordt er besloten om over te gaan tot het afhakken van hun staarten. De lager geplaatste apen volgen blind hun leider, wat leidt tot ellende en pijn.

De boodschap van de schrijver is duidelijk: vertouw niet blind op de politieke leiders in jouw land, maar denk zelf na voor je iets doet. Dit is een waar ideaal van de Verlichting.

In de 18^e eeuw kwam namelijk het rationalisme op. In deze periode werden er veel nieuwe dingen uitgevonden en de wetenschap was erg belangrijk. Door de wetenschap ging men zich afzetten tegen de kerk. Hun motto was: eerst zien en dan geloven. Mensen geloofden niet meer klakkeloos wat er gezegd werd door hun meerderen, maar wilden bewijzen en duidelijke beweegredenen. Schasz was ook zo’n rationalist. Hij probeert de bevolking te verlichten door te beschrijven wat er gebeurt als men blind vertrouwd op zijn meerdere.

‘De Aapen waren al vroeg op. Veelen hunner hadder dien ganschen nagt niet kunnen slaapen: deels, om de blijdschap die zij gevoelde over de groote plegtigheid der afkapping, die heden gebeuren moest; en deels om dat een zeker iets hen om ’t hart draaide (ze voelde al dat er iets niet pluis was, maar zette toch door), die zij geen naam konden geeven, en zijn oorsprong nam uit het denkbeeld van evenwel hun staart te moeten laaten afhakken.’

Kortom Reize door Aapenland door J.A. Schasz M.D. past heel goed in het gedachtegoed van de Verlichting.

Het boek is een creatief bedacht verhaal met een duidelijk moraal. Het waarschuwing tegen kudde gedrag is leuk verpakt in een imaginair verhaal. Daarbij is het niet moeilijk te lezen zodat ook de ‘verduisterden’ onder ons de boodschap begrijpen.

Ik zou het boek zeker kunnen aanraden als je geen zin hebt in een diepgaand en moeilijk boek. De bladzijdes lezen makkelijk weg, ondanks het oud Nederlands en voor je het weet heb je het uit. Kortom een aanrader.